μετανάστευση, αλληλεγγύη και δομές αυτοοργάνωσης

Το παρακάτω κείμενο είναι μια καταγραφή της εισήγησής μας στην εκδήλωση “μετανάστευση, αλληλεγγύη και δομές αυτοοργάνωσης – συλλογικές αναζητήσεις σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης” που πραγματοποιήθηκε στις 18 Μαρτίου 2016 στο Ευτοπικό Εργαστήρι.

 

 

 

ιστορική αναδρομή

Το θέμα μας είναι η μετανάστευση, δηλαδή η μετακίνηση ανθρώπων, που προκαλείται είτε από αιτίες εξωτερικές είτε από την αυτονομία και την αυτοδιάθεση του κάθε ατόμου. Ιστορικά οι μεγάλες ροές μετανάστευσης υπάρχουν όταν δημιουργούνται δυσκολίες σε ζωές ανθρώπων και κοινοτήτων. Στα αρχαία χρόνια αυτές οι δυσκολίες είχαν να κάνουν πολύ με τη φύση: τις καιρικές συνθήκες και την ευφορία της γης. Στον σύγχρονο κόσμο η μετανάστευση προκαλείται κυρίως από ανθρώπινες ενέργειες που έχουν άμεσα ή έμμεσα σχέση με την κοινωνία των ατόμων που εγκαταλείπουν τις εστίες τους. Τον τελευταίο αιώνα τα μεγαλύτερα κύματα μετανάστευσης δημιουργήθηκαν έπειτα από τους δύο παγκόσμιους πολέμους και σήμερα -που απλά δεν έχει ονομαστεί παγκόσμιος- από τον πόλεμο που συμβαίνει γύρω μας.

Προτού λοιπόν φτάσουμε στο σήμερα θα δούμε αρχικά τί συνέβη τις τελευταίες δεκαετίες από τη πλευρά των αίτιων της μετανάστευσης και μετά θα πούμε για την ίδια την μετακίνηση ανθρώπων που περάσαν ή ήρθαν κι έμειναν στην Eλλάδα.

Να σημειώσουμε εδώ ότι δεν διαχωρίζουμε τους μετανάστες από τους πρόσφυγες -ένας διαχωρισμός που γίνεται από τα κράτη υποδοχής- είναι όλοι άνθρωποι που για τον ένα ή τον άλλο λόγο μετακινούνται από τον τόπο όπου γεννήθηκαν ή ζούσαν. Το κεφάλαιο τα τελευταία 50 χρόνια έχει παγκοσμιοποιηθεί και διακινείται ανά τον κόσμο χωρίς φραγμούς με στόχο πάντα το μέγιστο κέρδος των κάθε είδους αφεντικών. Το χρήμα ταξιδεύει παγκοσμίως όπως και τα προϊόντα και αυτό είναι νόμιμο για τα κράτη. Στους ανθρώπους όμως, επιτρέπεται να κινούνται μόνο όταν αυτό είναι προς όφελος κάποιου κεφαλαίου. Οι πόλεμοι (στρατιωτικοί ή οικονομικοί), οι χούντες σε διάφορα κράτη, οι θρησκευτικές απαγορεύσεις δεν είναι για τη Δύση λόγοι ικανοί που να δικαιολογούν και να επιτρέπουν την ελεύθερη κίνηση ανθρώπων.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν ενταθεί οι κάθε είδους πόλεμοι στην Αφρική και την Ασία. Αυτή η μονίμως πολεμική κατάσταση που ζουν αρκετές χώρες στα νότια και ανατολικά μας σε συνδυασμό με την έλξη που ασκεί στους πληθυσμούς του “τρίτου κόσμου” η Ευρώπη και ο δυτικός τρόπος ζωής (που υπάρχει στο φαντασιακό ως άλλο αμερικανικό όνειρο και στόχος ζωής και ευμάρειας) καώς και η αδυναμία να παραμείνουν στις χώρες που βρίσκονται γύρω από το σημείο αφετηρίας του ταξιδιού είχε και έχει ως αποτέλεσμα ροές μετανάστευσης να εισέρχονται στην Eυρώπη μέσω της Eλλάδας.

Από όπου και αν περάσουν όμως οι άνθρωποι αυτοί (που ήδη είναι εκτεθειμένοι στις καιρικές συνθήκες) συναντούν στο δρόμο τους συνοριακούς ελέγχους, φράχτες, μαφίες – εργαλεία των κρατών- και κάθε είδους μπάτσους και στρατού που ανάλογα με τα κέφια τους και τις συνθήκες μπορεί να τους βασανίζουν ή και να τους δολοφονούν.

αιτίες

Ενδεικτικά αναφέρουμε τα πιο σημαντικά γεγονότα που δημιούργησαν μεγάλες μεταναστευτικές ροές σε Ευρώπη και Ελλάδα. Ένα πρώτο σημείο είναι τα τέλη της δεκαετίας του 80′ την εποχή που κατέρρευσε το ανατολικό μπλοκ, με αποτέλεσμα την αναδιάρθρωση των ευρωπαϊκών ανατολικών κρατών και τη δημιουργία κίνησης ανθρώπων προς χώρες της δυτικής Ευρώπης. Το 1991 συνέβη ο πρώτος πόλεμος στο Iρακ από τον πατέρα Mπους και το 1994 κορυφωνόταν ο πόλεμος στα Βαλκάνια με επίκεντρο τη Γιουγκοσλαβία. Φτάνουμε στο 2001 με την επίθεση στους δίδυμους πύργους και την κήρυξη του πολέμου στην τρομοκρατία και το ισλάμ. Πρώτα λοιπόν έχουμε την εισβολή των δυτικών στο Αφγανιστάν με στόχο υποτίθεται τους ταλιμπάν και τον Μπιν Λαντεν το 2002. Ένα χρόνο μετά η Αμερική με την Ευρώπη βομβαρδίζουν το Ιράκ με υποτιθέμενο πάλι στόχο τον Σαντάμ Χουσεϊν(2003). Μιλάμε πλέον για καθαρή επέμβαση της δύσης στην μέση ανατολή που παίρνει πλέον πιο μόνιμα χαρακτηριστικά, αφού και οι δύο αυτοί πόλεμοι διαρκούν ουσιαστικά μέχρι σήμερα. Μην ξεχνάμε την επίσης σταθερά πολεμική κατάσταση στην Παλαιστίνη και το Κουρδιστάν.

Λίγο νοτιότερα από εμάς να υπενθυμίσουμε ότι χρόνια τώρα στις χώρες της Αφρικής οι μεγάλες δυτικές εταιρίες ξεζουμίζουν τα ορυκτά της ηπείρου και ότι οι δυτικές κυβερνήσεις στηρίζουν ντόπιες χούντες ή εμφυλίους που χρησιμοποιούν προς όφελός τους και εξαθλιώνουν τους αφρικανικούς λαούς (ενδεικτικά αναφέρουμε τη Ρουάντα, το Σουδάν και τη Σομαλία). Φτάνοντας στο 2011 συναντούμε την αραβική άνοιξη με εξεγέρσεις να λαμβάνουν χώρα σχεδόν σε όλο το βορειοαφρικανικό τόξο, αλλά και ανατολικότερα. Στην Υεμένη, το Μπαχρέιν και τη Συρία, όπου ο ντόπιος κυβερνήτης δεν κατάφερε να ελέγξει την κατάσταση και ξεκίνησε πόλεμος από τους αντιπολιτευόμενους. Στην πορεία έχουμε και την εμφάνιση του ISIS που προσωποποιεί τον νέο τρομοκράτη-σύμβολο για την δύση και αποτελεί “δίκαιο λόγο” για τον πολιτισμένο δυτικό κόσμο (και την κοινή γνώμη του) να συνεχιστούν οι πολεμικές επεμβάσεις στην περιοχή.

ροές μετανάστευσης

Είναι σαφές πως όλα αυτά τα γεγονότα προκάλεσαν (πέρα από τους θανάτους) μεγάλα δεινά σε άμαχο πληθυσμό με αποτέλεσμα την ύστατη προσπάθεια εκατομμυρίων ανθρώπων να βρουν ένα μέρος να επιβιώσουν και στην καλύτερη περίπτωση να ζήσουν με στοιχειώδη αξιοπρέπεια.

Έτσι στην Ελλάδα το πρώτο σύγχρονο μεγάλο κύμα μετανάστευσης το συναντούμε από το 1990 και μετά. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν σε αυτό προέρχονταν κυρίως από την Αλβανία αλλά και από άλλες χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Ο πόλεμος εδώ λοιπόν ήταν οικονομικός. Οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν εξαιτίας της φτώχειας που βίωναν. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι τη δεκαετία του 90′ ο αριθμός των μεταναστών που ζούσαν στην Ελλάδα πενταπλασιάστηκε και ενώ το 1991 ήταν 167.000 το 2001 έφτασε κοντά στις 800.000¹

Στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 2000 συρρέουν στην Ελλάδα (αλλά και σε άλλες χώρες της βόρειας μεσογείου) άνθρωποι από διάφορες χώρες της Αφρικής και της Ασίας, κυρίως από το Αφγανιστάν, το Ιράκ και το Πακιστάν. Κάποιοι/ες μένουν στην Ελλάδα και άλλοι/ες φεύγουν ή προσπαθούν για χρόνια να φτάσουν σε άλλες χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης.

Φτάνουμε στο 2015 όπου οι ροές αυξήθηκαν ραγδαία με τους μετανάστες και πρόσφυγες που πέρασαν από την Ελλάδα να φτάνουν τις 862.000 και μόνο το πρώτο δίμηνο του 2016 (που είναι και χειμερινό, αλλά συγχρόνως φαίνεται πως κλείνουν τα σύνορα προς βορρά) τους 132.000. Τα χαρακτηριστικά της μετανάστευσης έχουν αλλάξει αφού σχεδόν το σύνολο των ανθρώπων θέλει να προχωρήσει για τη βόρεια και δυτική Ευρώπη και όχι να παραμείνει εδώ. Σύμμφωνα με τα στοιχεία του κράτους στην ελλάδα είναι εγκλωβισμένοι παρά τη θέλησή τους περίπου 45.000 άνθρωποι και δεδομένου των ερμητικά κλειστών συνόρων που φαίνεται ως νέα πραγματικότητα ο αριθμός αυτός θα αυξάνεται το επόμενο διάστημα.Να θυμίσουμε ότι από το 2012 έχει χτιστεί ο φράκτης του Έβρου στο χερσαίο (και πιο ασφαλές) τμήμα των συνόρων Ελλάδας – Τουρκίας. Αυτό σε συνδυασμό με τις αόρατες-παράτυπες επανεισδοχές ανθρώπων στην τουρκία από τους έλληνες μπάτσους, έχει σαν αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια το πέρασμα των προσφύγων/μεταναστών να γίνεται από τα πιο κοντινά με την Τουρκία θαλάσσια περάσματα και κυρίως τη Λέσβο, Χίο, Σάμο, Κω και τα γύρω τους νησιά φυσικά όχι με το πλοίο της γραμμής….

Τέλος, ένα ερώτημα που μας γεννήθηκε είναι το πως δημιουργείται αύξηση στη ροή μεταναστών σε μία χρονική περίοδο. Στο κύμα μετανάστευσης που γιγαντώθηκε στα νησιά του αιγαίου το περασμένο καλοκαίρι, αναφέρθηκε η στάση της Tουρκιας στα γεωπολιτικά παιχνίδια, τα παζάρια που στήνονται μεταξύ της Ευρώπης, της Ελλάδας και της Τουρκίας, η μείωση της ροής χρηματοδότησης των camp που υπάρχουν στα εδάφη της Τουρκίας και η συνειδητοποίηση της μη σύντομης επιστροφής των Σύριων που ζουν εδώ και μήνες ή χρόνια στα camps των γειτονικών χωρών πίσω στη Συρία αφού μαίνεται ακόμα ο πόλεμος. Άλλοι λόγοι ίσως είναι οι επιθυμίες και οι διεκδικήσεις των ίδιων των ανθρώπων, η όλο και πιο με έντονα χαρακτηριστικά Ευρώπη φρούριο και τέλος η κατάσταση στα περιβάλλοντα κράτη που λειτουργούν ως περάσματα (όπως η Λιβύη) και οι σχέσεις τους με τη δύση.

 

εμπειρία από τη Λέσβο

Έχοντας ήδη ξεκινήσει μετά το καλοκαίρι να συζητάμε για το προσφυγικό/μεταναστευτικό αποφασίσαμε σαν δράση της ομάδας το μάζεμα ρούχων/φαρμάκων/τροφίμων στις 10 Οκτώβρη 2015 στον σταθμό ΗΣΑΠ Πετραλώνων τα οποία στην συνέχεια δώσαμε στις καταλήψεις Νοταρά 26 και Δερβενίων 56 (Αυτοργανωμένη Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης στους Πρόσφυγες/Μετανάστες). Τον ίδιο καιρό αρχίσαμε να παρακολουθούμε τις συνελεύσεις τους και κάποιες από εμάς να συμμετέχουμε πιο ενεργά. Μέσα από αυτή την διαδικασία, σε κάποιες από εμάς δημιουργήθηκε η περιέργεια/ανάγκη/ιδέα να επισκεφθούμε την αυτοργανωμένη δομή υποδοχής στη Σκάλα Συκαμινιάς της Μυτιλήνης (aka Πλάτανος).

Παρά τις αρχικές ενστάσεις, τελικά αποφασίστηκε να ταξιδέψουμε στην Μυτιλήνη ώστε να αποκομίσουμε τις δικές μας άμεσες εμπειρίες. Αποφασίσαμε επίσης να καλύψουμε τα έξοδα του ταξιδιού με δικούς μας πόρους αλλά φιλοξενηθήκαμε στα σπίτια που διαθέτει η δομή. Αναχωρήσαμε τελικά στις 25 Νοεμβρίου και μείναμε εκεί μία εβδομάδα.

Σκοπός μας στην ακόλουθη αφήγηση είναι να μεταφέρουμε τις εμπειρίες που είχαμε κατά την παραμονή μας στον Πλάτανο, να περιγράψουμε τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της δομής αλλά και να αναδείξουμε τα διάφορα προβλήματα που εντοπίσαμε. Θεωρούμε ότι σε συνδυασμό με αντίστοιχες απόπειρες που έχουν γίνει από αλληλέγγυο κόσμο, η αποτύπωση των παραπάνω μπορεί να αποτελέσει παρακαταθήκη για παρόμοια μελλοντικά εγχειρήματα.

Το χωριό Σκάλα Συκαμινιάς (επίνειο της Συκαμινιάς) βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Λέσβου και απέχει περίπου 60χλμ από την πόλη της Μυτιλήνης και περίπου 10χλμ από την απέναντι ακτή της Τουρκίας. Λίγο έξω από το λιμάνι της Σκάλας, σε ένα μικρό πάρκο κάτω από έναν μεγάλο πλάτανο έχει στηθεί η αυτοργανωμένη δομή του Πλατάνου.

Αντιγράφοντας από την αυτοπαρουσίαση της δομής: “Στις αρχές του περασμένου Οκτώβρη μία ομάδα δέκα ατόμων από την Αυτοργανωμένη Πρωτοβουλία Αλληλεγγύης στους Πρόσφυγες, που δραστηριοποιήθηκε στο Πεδίο του Άρεως τον Αύγουστο, ήρθε στην Σκάλα Συκαμινιάς της Λέσβου, απαντώντας σε σχετικό κάλεσμα συνδρομής από την λεσβιακή ΜΚΟ Αγκαλιά. Η Αγκαλιά, από τον περασμένο Μάιο, υποδεχόταν και υποστήριζε πρόσφυγες στην περιοχή με μία κινητή μονάδα. Η ομάδα μετέβη στην Σκάλα, όπου στήθηκε στο σημείο του Πλατάνου, η πρώτη τέντα: το αυτοσχέδιο ιατρείο, επανδρωμένο με μία παιδίατρο, μία νοσοκόμα και δύο διερμηνείς. Ακολούθησαν οι τέντες του ρουχισμού και της κουζίνας και αργότερα οι τέντες έγιναν σκηνές.”

Από την πρώτες ώρες παρουσίας εκεί γίνεται αντιληπτή η πλήρης απουσία κάθε κρατικής δομής η οποία, καθώς φαίνεται, αντισταθμίζεται από την “ανάθεση” στις ΜΚΟ που πλημμυρίζουν το τοπίο – ΜΚΟ μεγάλες και μικρότερες, πολυεθνικές και μη που οι ντόπιοι υπολογίζουν γύρω στις 80 σε όλο το νησί. Η δε αίσθηση που αποκομίσαμε είναι ότι η προσέγγιση σχεδόν του συνόλου τους ακροβατεί ανάμεσα στη θεαματική απεικόνιση και την “επαγγελματική αλληλεγγύη”. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αυτοπροβολή τους: από τα logo σε γιλέκα, σκηνές και αυτοκίνητα που “οριοθετούσαν” τον τομέα ευθύνης τους έως την αγωνία τους για μια καλή φωτογραφία την ώρα της άφιξής της βάρκας με τους πρόσφυγες/μετανάστες.

Κατά την διάρκεια της διαμονής μας διαπιστώσαμε ότι γύρω από αυτές έχει στηθεί ένα ολόκληρο πανηγύρι που, μεταξύ άλλων, τροφοδοτεί και την τοπική οικονομία (ενοικίαση τουριστικών καταλυμάτων και σπιτιών, αυτοκινήτων, αποθηκών, οικοπέδων κτλ). Επίσης, κάτι ακόμη που μας έκανε εντύπωση είναι το πλιάτσικο που γινόταν στις βάρκες . Με κάθε άφιξη διάφοροι κάφροι (πιθανότατα ντόπιοι) στήνονταν στη σειρά όχι για να βοηθήσουν αλλά με σκοπό να πάρουν την εξωλέμβια μηχανή, το ξύλινο πάτωμα και τον μουσαμά της βάρκας. Όλα τα παραπάνω με την πλήρη ανοχή ελληνικής αστυνομίας (ενός κακομοιρόμπατσου δηλαδή) και Frontex που σφύριζαν αδιάφορα παραδίπλα.

Σε σχέση με τις κρατικές δομές, η μοναδική παρουσία στην περιοχή της Σκάλας που έγινε αντιληπτή από εμάς ήταν η συνεργασία του προαναφερόμενου έλληνα μπάτσου που μαζί με λοιπούς αξιωματικούς της Frontex βόλταραν με τζιπ στην παραλία καταγράφοντας τις αφίξεις των βαρκών. Ουσιαστικά δηλαδή, ο ρόλος του κράτους περιοριζόταν στην καταγραφή και έλεγχο των προσφυγικών ροών – γεγονός που έγινε ακόμη πιο εμφανές με την μετέπειτα επίσκεψή μας στα κέντρα καταγραφής στην Μόρια και το Καρά Τεπέ.

Στον Πλάτανο υπήρχαν οι εξής ομάδες:

• ομάδα διάσωσης στη θάλασσα με φουσκωτό
• ομάδα υποδοχής των βαρκών στην παραλία
• ιατρείο
• ομάδα παρασκευής/διανομής φαγητού
• ομάδα ρούχων (αντρικά,γυναικεία,παιδικά,βρεφικά)
• ομάδα αποθήκης
• βανάκι για τις μεταφορές

Ο αριθμός των αλληλέγγυων που αποτελούσαν αυτές τις ομάδες, και άρα όλη τη δομή, κυμαινόταν ανάλογα με την χρονική περίοδο μεταξύ 25-40. Η διάρκεια παραμονής των αλληλέγγυων στο χώρο του Πλατάνου συνήθως ήταν 5-10 μέρες με κάποιες εξαιρέσεις που βρίσκονταν εκεί περισσότερο από ένα μήνα. Οι αλληλέγγυοι που συμμετείχαν, είτε ως συλλογικότητες είτε ως άτομα, προέρχονταν από διάφορα μέρη της Ελλάδας (κάποιοι/ες από τη Λέσβο) και κάποιοι/ες από το εξωτερικό (Ιταλία, Ισπανία, ΗΠΑ, Καναδάς, Μαλαισία, κ.α.). Σε σχέση με την προέλευση των προσφύγων/μεταναστών διαπιστώσαμε ότι, πολύ χονδρικά, τα ποσοστά ήταν: Σύριοι 50%, Αφγανοί 25%, από χώρες Μαγκρεμπ 10% , από λοιπές αφρικανικές χώρες, Ιράν και Ιράκ 10%.

Για να γίνει πιο κατανοητή η λειτουργία της δομής περιγράφουμε μια μέρα μας εκεί: το πρώτο πρωινό της παραμονής μας κατευθυνόμενοι/ες στο χώρο του Πλατάνου κατά τις 8.30-9.00 το πρωί είδαμε το φουσκωτό της ομάδας διάσωσης να συνοδεύει μια βάρκα με πρόσφυγες/μετανάστες στην παραλία δίπλα στη δομή. Ήδη κάποιοι διασώστες είχαν πάρει θέση στην παραλία. Αφού η βάρκα προσέγγισε, βοήθησαν στο να ακινητοποιηθεί και στη συνέχεια στο να βγουν με ασφάλεια όλοι και όλες. Καθότι όλοι και όλες είναι -λιγότερο ή περισσότερο- βρεγμένοι/ες και παγωμένοι/ες, τους παρέχονται ισοθερμικές κουβέρτες (αυτές που μοιάζουν με αλουμινόχαρτα) μέχρι να αλλάξουν τα βρεγμένα ρούχα τους. Εκτός από αυτούς που μείναμε να βοηθήσουμε στην παραλία, οι υπόλοιπες κινηθήκαμε προς το χώρο του Πλατάνου και μοιραστήκαμε στα διάφορα πόστα. Ήδη υπήρχαν αλληλέγγυες που είχαν ετοιμάσει ζεστή σούπα και τσάι και κάποιες άλλες που ετοίμαζαν τοστ και τοποθετούσαν μπισκότα και νερά στον πάγκο. Εμείς χωριστήκαμε στις τέντες με τα αντρικά και τα γυναικεία ρούχα αφού στις αντίστοιχες με τα παιδικά και βρεφικά υπήρχαν ήδη αρκετοί/ες. Μόλις έφτασαν οι πρόσφυγες/μετανάστες από την παραλία άρχισαν -με τη βοήθεια των αλληλέγγυων- να κατευθύνονται στην αντίστοιχη τέντα όπου τους δίνονταν στεγνά ρούχα και παπούτσια. Την ίδια στιγμή οι γιατροί της δομής εξέταζαν αυτούς/ες που χρειάζονταν ιατρική βοήθεια. Μέσα σε όλο αυτό το σκηνικό, άλλες αλληλέγγυες έφερναν κούτες με ρούχα, παπούτσια και τρόφιμα από τις αποθήκες που χρησιμοποιεί η δομή στο χωριό αφού είχαν νωρίτερα καταγράψει τις ανάγκες του κάθε πόστου. Αφού πλέον όλοι/ες οι πρόσφυγες/μετανάστες είχαν ντυθεί με στεγνά ρούχα, κάθονταν να πιουν το τσάι και τη σούπα και να φάνε κάτι προτού ξεκινήσουν να περπατάνε προς το stage 2 (camp της Ύπατης Αρμοστείας ΟΗΕ) για μια πρώτη καταγραφή και ίσως και διανυκτέρευση. Και κάπου εκεί ακούγονται οι αλληλέγγυες με τα κιάλια: “Έρχονται άλλες δύο (βάρκες)!”

Η παραπάνω εικόνα επαναλαμβανόταν πολλές φορές μέσα στην ημέρα. Κάποιες μέρες η ροή ήταν συνεχής (έως 1.500 άτομα) και οι βάρκες δε σταματούσαν να έρχονται ακόμα και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Υπήρξαν μέρες όμως που, για διάφορους λόγους, η ροή ήταν πολύ μειωμένη – χαρακτηριστικό παράδειγμα η Δευτέρα 30/11/2015, ημέρα της συμφωνίας μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας.

Η δομή του Πλατάνου (προσπαθεί να) λειτουργεί με συνέλευση που όμως ενίοτε γίνεται σε όχι σταθερή βάση – π.χ. στην εβδομάδα της παραμονής μας έγινε μόνο μία συνέλευση. Σε περιόδους με μεγάλη συχνότητα άφιξης προσφύγων και λόγω του μεγάλου φόρτου εργασίας, οι συνελεύσεις γίνονταν πιο αραιά καθώς πρακτικά δεν υπήρχε ελεύθερος χρόνος. Το παραπάνω είχε ως συνέπεια πολλά θέματα που προέκυπταν να λύνονται πρωτοβουλιακά είτε σε πρακτικό (πόστα, διαθεσιμότητες κτλ) είτε σε πιο πολιτικό επίπεδο. Υπήρξε, επίσης, η προσπάθεια να λειτουργήσει η δομή με βάρδιες που όμως μέχρι να αποχωρήσουμε δεν είχε λειτουργήσει πολύ αποτελεσματικά. Έτσι τις ημέρες με μεγάλη ροή βαρκών, λόγω του συνεχούς “τρεξίματος” νοιώσαμε ότι χάναμε την προσωπική επαφή με τους πρόσφυγες/μετανάστες και σε κάποιο βαθμό τα πράγματα γίνονταν διαδικαστικά.

Εμπειρικά διαπιστώσαμε επίσης πως υπήρχε δυσκολία στην μετάδοση του know-how από τον κόσμο που έφευγε προς τους άρτι αφιχθέντες: τα άτομα που μέσω της τριβής με το αντικείμενο στο οποίο απασχολούνταν είχαν αποκομίσει μια άνεση δεν είχαν έναν εύκολο τρόπο και τον απαραίτητο χρόνο να μεταβιβάσουν τις γνώσεις τους στους επόμενους. Το παραπάνω φαινόμενο γινόταν πιο εμφανές στην περίπτωση ανθρώπων με μακροπρόθεσμη διαμονή που αποκτούσαν status “ειδικού”. Η παλαιότητα δηλαδή και η μη εναλλαγή σε κάποια πόστα οδηγούσαν σε διαφορετικές ταχύτητες λειτουργίας, γεγονός προβληματικό κατά την άποψή μας.

Παρόλα τα προβλήματα, η αίσθηση που αποκομίσαμε είναι ότι η δομή του Πλατάνου λειτουργεί αρκετά αποτελεσματικάˑ σίγουρα αποτελεσματικότερα από όλες τις ΜΚΟ που είδαμε να δραστηριοποιούνται στην περιοχή.

(Η περιγραφή έγινε σε παρελθοντικό χρόνο για να περιγραφεί η εικόνα που είδαμε/βιώσαμε εκεί . Οι προβληματικές που περιγράψαμε πιθανά να έχουν λυθεί ή/και να έχουν παρουσιαστεί άλλες. Η δομή πάντως συνεχίζει να λειτουργεί αποτελεσματικά -με ή χωρίς αυτές) .

…μέχρι σήμερα

Μετά την επιστροφή μας από τη Λέσβο στις αρχές Δεκέμβρη 2015 και μέχρι σήμερα το τοπίο έχει αλλάξει. Τότε από τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας με τη Μακεδονία στην Ειδομένη περνούσαν όλοι και όλες. Μέσα στο Δεκέμβρη ξεκινάει η απαγόρευση διόδου σε όλους/ες εκτός από τους Σύριους/ες, Αφγανούς/ες και Ιρακινούς/ες. Τα σύνορα ανοιγοκλείνουν ακόμα και γι’ αυτούς με αποτέλεσμα να συσσωρεύονται όλοι/ες στην Ειδομένη και ενώ για τους Σύριους/ες, Αφγανούς/ες και Ιρακινούς/ες δημιουργούνται ουρές για να περάσουν, για όλους/ες τους/τις υπόλοιπους/ες υπάρχει μόνο αναμονή χωρίς αποτέλεσμα. Οι συνθήκες είναι ούτως ή άλλως πολύ δύσκολες και κάπου εκεί το ελληνικό κράτος αποφασίζει να διώξει ΜΚΟ, εθελοντές, αλληλέγγυους και φωτορεπόρτερ και να εκκενώσει την περιοχή. Όλοι/ες οι μετανάστες/τριες που δεν ανήκουν στις παραπάνω τρεις αυτές εθνικότητες (και οι περισσότεροι/ες είναι από χώρες τις βόρειας Αφρικής) επιβιβάζονται σε λεωφορεία και μεταφέρονται στην Αθήνα στο γήπεδο του Ταε Κβο Ντο. Κάποιοι (οι περισσότεροι Μαροκινοί και Αλγερινοί) από εκεί μεταφέρονται στο κέντρο κράτησης Κορίνθου και άλλοι στο γήπεδο Χόκεϊ. Στο κέντρο κράτησης Κορίνθου μεταφέρονται και άλλοι -των ίδιων εθνικοτήτων- κατευθείαν από τα νησιά άφιξης. Πολλοί από αυτούς αναγκάζονται να υπογράψουν τα χαρτιά της απέλασης τους ακόμα και σε έγγραφα γραμμένα στα ελληνικά χωρίς παρουσία μεταφραστή και ενώ τα έγγραφα της προσωρινής διαμονής που έχουν πάρει από τα νησιά άφιξης δεν έχουν λήξει ακόμα.

Κάπου εκεί ΕΕ και ελληνική κυβέρνηση αποφασίζουν ότι πρέπει να ενισχυθεί η δράση της Frontex και με τη συνδρομή της ελληνικής αστυνομίας και του λιμενικού να ακροβολιστούν στα νησιά άφιξης μεταναστών/στριών. Και έτσι γίνεται. Ακολουθούν συλλήψεις διασωστών στη Λέσβο για παράνομη διακίνηση ανθρώπων και άλλων εθελοντών για παράνομη φωτογράφιση σκαφών της Frontex. Τέλος Γενάρη αποφασίζεται η αποπεράτωση 5 “κέντρων υποδοχής προσφύγων” σε Σάμο, Λέσβο, Χίο, Κω και Λέρο και η λειτουργία 2 κέντρων μετεγκατάστασης (relocation camps) στα στρατόπεδα Σίνδου και Σχιστού με τον όλο συντονισμό να αναλαμβάνει πλέον το υπουργείο εθνικής άμυνας και το στρατό να αναλαμβάνει τη διαχείριση τους.

Παράλληλα, και ενώ οι ροές των βαρκών από τις απέναντι ακτές συνεχίζονταν, άρχισαν να ακούγονται φωνές για ανεξέλεγκτη δράση ΜΚΟ και εθελοντών και την ανάγκη ελέγχου και καταγραφής τους. Έτσι στο τέλος Ιανουαρίου 2016 δημοσιεύεται νόμος που ορίζει ότι συστήνεται επιτροπή καταγραφής, συντονισμού και αξιολόγησης ΜΚΟ και εθελοντών στη Λέσβο. Όπως περιγράφεται, η καταγραφή/πιστοποίηση είναι υποχρεωτική αλλιώς δεν θα επιτρέπεται η περαιτέρω δράση και η παρουσία τους στα “κέντρα υποδοχής”.

Η συνέλευση της δομής του Πλατάνου αποφασίζει ότι δε θα δεχτεί αυτές τις πιστοποιήσεις: «Ως αλληλέγγυοι που δραστηριοποιούμαστε εδώ και τρεις μήνες στην αυτοργανωμένη δομή υποδοχής προσφύγων του Πλατάνου στη σκάλα Συκαμνιάς, με αφορμή το κυνήγι διαπιστεύσεων που έχει ξεκινήσει εδώ και μερικές μέρες στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, θέλουμε να ξεκαθαρίσουμε τη θέση μας απέναντι σε αυτό το παιχνίδι εντυπώσεων, προς αποφυγή τυχόν “παρεξηγήσεων”.(…) Η αυτοοργάνωση δεν είναι μία πράξη που χωράει στα κιτάπια του συστήματος, ούτε φυσικά και στα στενά πλαίσια των πολιτικάντιδων που μετράνε τα πάντα μέσω καταστατικού. Είναι ένα συνεχόμενο πείραμα που μέσω της εξέλιξης και της διάδοσης του αναζητά την πραγμάτωση μιας ελεύθερης, συνειδητά ορισμένης κοινωνίας, για τον καθένα σύμφωνα με της ανάγκες του, από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητες του.

Η αλληλεγγύη δεν είναι ένα προϊόν διαπιστεύσιμο ούτε μια θεωρητική κουβέντα, αλλά μια πράξη αναγνωρίσιμη μέσα από τη στήριξη και τη συνέχιση της.

Η αξιοπρέπεια δεν διαπραγματεύεται στις αίθουσες των δικαστηρίων και τους θεσμούς των απανταχού αρχόντων, αλλά ορίζεται μέσα από τον καθημερινό αγώνα ενάντια στην αδικία που οι ίδιοι αυτοί θεσμοί μας επιβάλουν.

Αυτές είναι οι αρχές του Πλατάνου, και με αυτές θα συνεχίσουμε να βαδίζουμε όσο η δομή θα παραμένει ζωντανή.»

Από τότε μέχρι σήμερα η εικόνα στα νησιά άφιξης έχει διαμορφωθεί ως εξής: τα πλοία του λιμενικού και της Frontex σταματάνε τις βάρκες με τους μετανάστες/στριες μεσοπέλαγα και αφού τους επιβιβάσουν σε αυτά, τους μεταφέρουν κατευθείαν στα registration camps στη Μυτιλήνη. Η όλη διαδικασία μπορεί να διαρκέσει αρκετές ώρες μέχρι να καταφέρουν οι μετανάστες/στριες να αλλάξουν τα βρεγμένα ρούχα τους ή να έχουν πρόσβαση με κάποια ιατρική δομή. Επιπλέον στα μέσα Φλεβάρη αποφασίζεται ότι το ΝΑΤΟ θα στείλει πλοία στο Βόρειο Αιγαίο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για «παρακολούθηση των προσφυγικών ροών» και μετά από λίγες μέρες αυτά κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή.

Από τις αρχές Μάρτη 2016 η Ελλάδα και η υπόλοιπες βαλκανικές χώρες κλείνουν τα σύνορα για όλους και όλες. Χιλιάδες μετανάστες/στριες έχουν πλέον εγκλωβιστεί (εκτιμάται ότι βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα πάνω από 40.000). Η απάντηση του κράτους -με τη χρηματοδότηση της ΕΕ- είναι η δημιουργία χώρων φιλοξενίας σε πολλά μέρη της βόρειας και κεντρικής Ελλάδας αν και μεγάλος αριθμός βρίσκεται ήδη στη Ειδομένη απ’ όπου δεν μπορεί να περάσει τα σύνορα. Κάποιοι/ες επιστρέφουν πίσω στην Αθήνα.

Εδώ, κάποιοι/ες διαμένουν σε καταλήψεις στέγης (Νοταρά 26, Θεμιστοκλέους 58, Γκίνη) και πολλοί/ες σε κρατικές δομές “φιλοξενίας”, στους χώρους παραμονής επιβατών του λιμανιού του Πειραιά και σε υπαίθριους χώρους.

Η ακροδεξιά δεν θα αργούσε να “εκμεταλλευτεί” το γεγονός και ήδη τον τελευταίο καιρό έχουμε επιθέσεις σε μετανάστες στο κέντρο της Αθήνας, δημιουργία “επιτροπής πολιτών” ενάντια στο relocation camp στο Σχιστό, κάψιμο του χώρου που προοριζόταν για χώρο φιλοξενίας στα Γιαννιτσά, φωτιά σε χώρο με είδη πρώτης ανάγκης στο Καστελλόριζο, όργωμα του οικοπέδου που θα κατασκευαζόταν χώρος φιλοξενίας στην Πέλλα κ.α.

Την ίδια στιγμή συνεχίζεται ο πόλεμος στη Συρία και τεράστιος αριθμός μεταναστών/στριών βρίσκονται σε camps στην Τουρκία, στον Λίβανο και την Ιορδανία, ένα μεγάλο κομμάτι είναι παγιδευμένο στην Eλλάδα και σε σημεία στα Bαλκάνια και την κεντρική Eυρώπη έχοντας μπροστά τους κλειστά σύνορα. Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι κανείς και καμία δεν θέλει να μείνει στην πτωχευμένη Eλλαδα αλλά ίσως αναγκαστεί να το κάνει αφού δε μπορεί να συνεχίσει το ταξίδι προς την υπόλοιπη Ευρώπη.

Όλα τα παραπάνω καθιστούν ξεκάθαρη την πρόθεση των κρατών της ΕΕ: η απάντηση στην έμπρακτη αμφισβήτηση της Ευρώπης-φρούριο από τους μετανάστες και τις μετανάστριες είναι ο εγκλωβισμός τους πίσω από φράχτες και κλειστά σύνορα, το φιλτράρισμα και η διαλογή τους.

αλληλλεγγύη/ανθρωπισμός/φιλανθρωπία

Μέσα από αυτή μας την εμπλοκή με αυτόν τον αγώνα, μιλήσαμε για διάφορα ζητήματα, διαφωνήσαμε σε διάφορα άλλα, και κυρίως προβληματιστήκαμε. Εξαρχής μας προβλημάτισε η αμηχανία που φάνηκε να υπάρχει στο ευρύτερο ανταγωνιστικό κίνημα όσον αφορά και στα εργαλεία ανάλυσης, τον λόγο προσέγγισης αλλά και τις δράσεις σε σχέση με το μεταναστευτικό. Τόσο καιρό στεκόμαστε αλληλέγγυοι/ες σε μετανάστες/τριες, σίγουροι/ες ότι αυτή μας η στάση δεν συγχέεται με τον ανθρωπισμό και τη φιλανθρωπία. Από τους αγώνες για την νομιμοποίηση των μεταναστριών και την κοινωνική απονομιμοποίηση του ρατσιστικού λόγου, μέχρι την συνδρομή και βοήθεια στο ταξίδι των μεταναστριών/των, τι έχει αλλάξει;

το πεδίο αγώνα

Καταρχάς θα θέλαμε να μιλήσουμε για αυτό που ονομάζεται ως μεταναστευτικό, ως έναν αγώνα. Η ίδια η πράξη των μεταναστριών-ων είναι αυτή που ανοίγει ένα πεδίο αγώνα, αμφισβητώντας το δικαίωμα του κράτους να ορίζει, να περιορίζει και να διαχειρίζεται τη μετακίνηση των ανθρώπων. Κινούμενες-οι πέρα από τις διακρατικές συμφωνίες που ορίζουν τα εκάστοτε συμφέροντα σε κάθε κράτος, ανοίγουν περάσματα στην Ευρώπη φρούριο αμφισβητώντας μια από τις βασικές λειτουργίες του κράτους, τον έλεγχο των συνόρων.

Αυτό που παρατηρήσαμε, είναι ότι εκτός από την ραγδαία αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που μεταναστεύουν, μια αλλαγή που έχει επηρεάσει και τη σχέση μας με τους/τις μετανάστες/τριες είναι το πεδίο του αγώνα. Από το πεδίο αγώνα σχετικά με την παραμονή, διαβίωση, συμβίωση και ένταξη τους στην ελληνική κοινωνία έχουμε μετακινηθεί στο πεδίο αγώνα σχετικά με τη μετακίνηση, το πέρασμα τους από την Ελλάδα, το ίδιο το ταξίδι της μετανάστευσης. Οι μετανάστριες/τες βέβαια εξακολουθούν να αποτελούν κομμάτι της κοινωνίας και οι όροι διαβίωσης τους αντικείμενο καθημερινού αγώνα για αυτές/ους. Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για μετατόπιση του πεδίου αγώνα;

η ορατότητα

Το προηγούμενο διάστημα η μετακίνηση είχε τα δικά της αόρατα χαρακτηριστικά και το πεδίο αγώνα αρθρωνόταν γύρω από το καθεστώς παραμονής και διαβίωσης των ανθρώπων στην Ελλάδα. Τα ίδια τα χαρακτηριστικά της μετακίνησης δεν ήταν ορατά και «προσβάσιμα». Τα φώτα της δημοσιότητας έχουν αναδείξει τα σημεία του ταξιδιού, τα περάσματα, τις δυσκολίες αλλά και τη δυναμική τους αντιμετώπιση, με όρους μαζικούς και διεκδίκησης. Η αλλαγή αυτή φαίνεται να επηρεάζει και τον ίδιο το δημόσιο λόγο γύρω από την μετανάστευση. Ένα ερώτημα που προέκυψε, λοιπόν, είναι αν αυτή η ορατότητα και η δημοσιότητα έχουν βοηθήσει σε μια αλλαγή της αντίληψης της μετανάστευσης;

η θυματοποίηση

Η ορατότητα των συνθηκών του ίδιου του ταξιδιού και το θέαμα του θανάτου εκατοντάδων ανθρώπων στο πέρασμα στην Γηραιά Ήπειρο δημιούργησε μια ανθρώπινη συμπάθεια για τις/ους μετανάστριες/στες. Επίσης η ορατότητα των συνθηκών που δημιουργούν την ανάγκη σε πολλές από τις/ους μετανάστριες/στες να ταξιδέψουν και κυρίως ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, οδηγεί εν μέρει στη θυματοποίηση τους και στην αναγνώριση, από μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής κοινότητας, του καθεστώτος του πρόσφυγα. Ο Πόλεμος και η προσφυγική κρίση χτυπούν την πόρτα της καρδιάς της Δύσης, της ΕΕ. Η θυματοποίηση και το καθεστώς του πρόσφυγα δημιουργούν σε συνδυασμό με την ευρύτητα των μεταναστευτικών ροών, ένα καθεστώς εξαίρεσης στο δημόσιο λόγο περί μετανάστευσης. Με λίγα λόγια αυτές και αυτοί οι μετανάστριες/στες αξίζουν να μεταναστεύουν στα μάτια των ευρωπαίων πολιτών. Η μετανάστευση γίνεται το «δράμα των προσφύγων» και οι ανθρωπιστικές αξίες της ευρωπαϊκής κοινότητας καλούν σε δράση. Η ηγεμονία που διεκδικεί η Δύση –νοούμενη ως η αστική δημοκρατία-, στο πολιτικό και πολιτισμικό πεδίο, θέτει ζήτημα δράσης απέναντι σε αυτό που αποκαλείται «προσφυγική κρίση» ενώ στην ουσία πρόκειται για την ευρωπαϊκή διάσταση της μετανάστευσης. Η ίδια η μαζική διαδικασία αμφισβήτησης της Ευρώπης φρούριο από τις/ους μετανάστριες/στες απαιτεί τη δημιουργία της εξαίρεσης που ανάγεται στο πεδίο του ανθρωπισμού, για να μην θίξει την ίδια της νομιμοποίηση του ελέγχου των μετακινήσεων.

ο ανθρωπισμός

Στα πλαίσια της δράσης απέναντι σε κάτι που αποκαλείται «ανθρωπιστική κρίση» δηλαδή μια κρίση που υπερβαίνει τα όρια που έχουν τεθεί ως ανεκτά για τα διάφορα είδη πολιτικής – από την προπαγάνδα μέχρι τον πόλεμο – εκατοντάδες πρωτοβουλίες αναπτύσσονται για τη στήριξη των προσφύγων και του ταξιδιού τους σε όλη την Ευρώπη. Μεγάλες ΜΚΟ που για χρόνια αναπτύσσουν δράση στις εμπόλεμες-αναπτυσσόμενες-υποανάπτυκτες χώρες στρέφουν την δράση τους σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η ίδια αυτή η κίνηση σημασιοδότησε ότι πρόκειται για ένα καθεστώς εξαίρεσης. Παράλληλα διάφορες πρωτοβουλίες που στηρίζουν τους μετανάστες είτε δραστηριοποιούνταν και πριν είτε συστάθηκαν τώρα, συσπειρώνουν κόσμο γύρω τους. Η εστίαση του δημόσιου λόγου στην «ανθρωπιστική κρίση» και στο καθεστώς “transit” των και όχι στην εγκατάσταση των μεταναστών στην Ελλάδα, βοήθησε στην αποδοχή και κοινωνική νομιμοποίηση των κινήσεων στήριξης;

ο κρατικός μηχανισμός και κατάσταση έκτακτης ανάγκης

Το κράτος και οι διάφοροι μηχανισμοί που διαχειρίζονται την μετανάστευση στην Ελλάδα πέραν των μηχανισμών αποτροπής, ταυτοποίησης, κράτησης ή απέλασης δεν έχουν δημιουργήσει διαχρονικά οποιαδήποτε δομή φιλοξενίας, στέγασης ή υποδοχής των μεταναστριών/των με εξαίρεση κάποιες δομές για τους ασυνόδευτους ανήλικους. Όπως δηλαδή δεν δημιουργήθηκε ποτέ ένα κράτος πρόνοιας (welfare state) την μεταπολεμική περίοδο και το κράτος περιόρισε την επέμβαση του στον τομέα της κοινωνικής αναπαραγωγής στα απολύτως αναγκαία¹, έτσι και με τις/ους μετανάστριες/στες υπήρξε πλήρης απουσία κρατικής πολιτικής ένταξης στην ελληνική κοινωνία παρά απόπειρες διαχείρισης και ελέγχου του πληθυσμού των μεταναστριών/των.²

Έτσι εκεί που το κράτος αρνήθηκε την βοήθεια και τη στήριξη των μεταναστριών/των δημιουργήθηκαν ομάδες εθελοντών ή ανάπτυξαν δράση ΜΚΟ. Σε νησιά όπως η Λέρος και η Λέσβος υπάρχουν χρόνια ομάδες που βοηθούν μετανάστριες όταν φτάνουν στα παράλια τους. Με την αύξηση των αφίξεων στα νησιά, στήθηκαν μια σειρά από δομές για να μπορέσουν να βοηθήσουν τις μετανάστριες στα απολύτως απαραίτητα για να μπορέσουν να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Δομές για τη σίτιση, για τον ρουχισμό, για την προσωρινή παραμονή, για την υγεία κα. Παράλληλα και σε άλλα σημεία, κόμβους του ταξιδιού τους, αναπτύχθηκαν δομές καθώς η παράτυπη διαδικασία μετακίνησης περιλάμβανε πολλές στάσεις για να ξεπεραστούν διάφορα εμπόδια – η μετακίνηση στην ηπειρωτική Ελλάδα, η μετακίνηση προς τα σύνορα και τέλος τα ίδια τα σύνορα.

Όταν λοιπόν η ορατότητα της μετακίνησης ανάδειξε την απουσία μιας πολιτικής στήριξης των προσφύγων, πολλοί μίλησαν για ένα κενό του κράτους. Ο αγώνας των μεταναστών ανακηρύχτηκε ως μεταναστευτικό ζήτημα και το κενό του κράτους, δημιούργησε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Υπήρξε όντως αυτό το κενό διαχείρισης και κατά πόσο ήταν αυτό τεχνητό;

η αλληλεγγύη

Στην Ελλάδα υπάρχει μια επιπλέον συνιστώσα: Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί μια πλατιά γκάμα κινήσεων υποστήριξης και στήριξης ανθρώπων που έχουν βρεθεί σε δύσκολη οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Άλλοτε στα πλαίσια των από τα κάτω κινήσεων άλλοτε ως κομματική οργάνωση δράσης άλλοτε ως φιλανθρωπία και πολύ συχνά σε ένα θολό τοπίο, αυτές οι κινήσεις έχουν εγγράψει τα τελευταία χρόνια την έννοια της αλληλεγγύης στην συνείδηση των ανθρώπων. Παράλληλα η ανάπτυξη δράσεων αλληλεγγύης έχει αναδείξει την άμεση δράση ως μια ρεαλιστική απάντηση σε προβλήματα καθημερινά αλλά και πολιτικά. Τελικά η έλλειψη κρατικών δομών, δεν οδήγησε σε μια άφησε χώρο για τη δημιουργία αυτοργανωμένων δομών.

Κατά πόσο όμως αντιλαμβάνεται ο κόσμος που συμμετέχει τόσο στις εθελοντικές ομάδες και δράσεις όσο και στις αυτοργανωμένες δομές την μετανάστευση ως ένα αγώνα;

• Η αρωγή και η βοήθεια στο ταξίδι διευκολύνει τις μετανάστριες και τους μετανάστες. Διευρύνει όμως τον αγώνα ενάντια στον έλεγχο της μετακίνησης;

• Μιλάμε για αυτοοργανωμένες δομές αλληλεγγύης  ή  για αυτοοργανωμένες δομές ανθρωπιστικής βοήθειας;

• Πώς μπορούν αυτά τα εγχειρήματα να δημιουργήσουν ρήγματα στην κρατική διαχείριση του μεταναστευτικού;